إيلي القصيفي: زمانی که حماس راه بازگشت به دمشق را باز می یابد

سازمان ملل تخمین می زد که در آن زمان بیش از نیم میلیون پناهنده فلسطینی در سوریه به ویژه در اردوگاه یرموک (نزدیک دمشق) ساکن بودند. این اردوگاه در پایان سال ۲۰۱۲ نبردهای شدیدی را تجربه کرد. ابوفخر به یاد می آورد که حماس از طریق گروه غنایم اورشلیم به رهبری یکی از بستگان مشعل در نبردهای درون اردوگاه شرکت کرد. رزمندگان آن که کنترل اردوگاه را به دست گرفته بودند ورود گروه‌های افراطی را به بخش جنوبی اردوگاه تسهیل کردند و سپس کنترل را به آنها سپردند. اما رژیم و متحدانش در نهایت بر آنها پیروز شدند.

از نظر سیاسی، دو رهبر اصلی حماس مخالفت خود را به وضوح با اسد ابراز کرده بودند. اسماعیل هنیه در نماز جمعه در مسجد الازهر در فوریه ۲۰۱۲ گفت: « به همه کشورهای بهار عربی درود می فرستم و به مردم قهرمان سوریه که برای آزادی، دموکراسی و اصلاحات می جنگند درود می فرستم». در مورد خالد مشعل، او پرچم انقلاب سوریه را در جشن های بیست و پنجمین سالگرد تأسیس جنبش حماس در دسامبر ۲۰۱۲ در غزه به اهتزاز درآورد و گفت: «ما از سیاست هیچ دولت یا رژیمی حمایت نمی کنیم که نبرد خونینی را علیه مردم خود به راه انداخته است». این مواضع پس از خروج رهبران حماس از دمشق برای استقرار در قطر اتخاذ شده بود.

درگیری بین سیاستمداران و نظامیان
ابوفخر توضیح می دهد که «موضع حماس در مقابل رژیم سوریه منعکس کننده موضع اخوان المسلمین بود که از انقلاب های بهار عربی حمایت میکرد، با این اعتقاد که راه را برای رسیدن به قدرت برای آن به ویژه پس از پیروزی در مصر و در تونس هموار می کند». وی همچنین اشاره می کند که دو جریان در داخل حماس همزیستی داشتند: جریان اول تاکید می کرد که جنبش باید در مقابل این قیام ها بی طرف بماند و دومی بر اتخاذ موضع هماهنگ با اخوان المسلمین در منطقه فشار می آورد، زیرا می دانست که سازمان مصری خانه مادری جنبش حماس به شمار می رود. اما به گفته محقق مؤسسه مطالعات جهانی و منطقه ای آلمان، مارین آلکاس، گردان های عزالدین القسام، شاخه مسلح حماس، به دلیل کاهش حمایت های مالی و نظامی ایران ، نگاه خوبی به خروج این جنبش از سوریه نداشت.

همانطور که چارلز لیستر، دانشمند علوم سیاسی در انستیتوی خاورمیانه (Middle East Institute) در وب سایت شبکه قطری الجزیره اشاره می کند، این فاصله گیری ژئوپلتیک به طور کامل حماس را از کنترل ایران خارج نکرد (۱) ، هرچند روابط آنها با قیام های سال ۲۰۱۱ تا حمله اسرائیل به غزه در سال ۲۰۱۴ دچار مشکل شد. به این ترتیب، خالد مشعل، رئیس وقت دفتر سیاسی حماس، در مارس ۲۰۱۵ با علی لاریجانی، رئیس مجلس ایران دیدار کرد. این رویداد توسط باسم نعیم، معاون رئیس بخش سیاسی حماس، به عنوان نشانه ای از «گرم شدن روابط بین جنبش و تهران» توصیف شد. لاریجانی به نوبه خود در حاشیه سفر به لبنان در دسامبر ۲۰۱۴ گفت که حماس و جهاد اسلامی دو جنبش مقاومت موثر هستند.

اما «گرم شدن» واقعی روابط در سال ۲۰۱۷ و پس از انتخابات داخلی جنبش رخ داد که منجر به پیروزی نمایندگان شاخه نظامی و تسلط آن بر نهادهای نوار غزه شد. رهبر جدید حماس ، یحیی اسنوار، و همچنین اکثر اعضای دفتر سیاسی در واقع از گردان های القسام یا نزدیک به آن هستند.

غزه، تهران، بیروت
این گرم شدن روابط بین تهران و حماس به سرعت بر روابط این جنبش با حزب الله لبنان، متحد نزدیک ایران تأثیر گذاشت. این دو گروه فلسطینی و لبنانی تا سال ۲۰۱۱ به لطف همکاری های سیاسی و نظامی و پایبندی آنها به آنچه که به عنوان «محور مقاومت» (علیه اسرائیل) در کنار سوریه و ایران شناخته می شود، نزدیک بودند. مارین آلکاس یادآوری می کند که حزب الله در طول تاریخ همواره بر حماس برتری داشته است و به نیروهای آن آموزش نظامی و مشاوره سیاسی می داده و از رسانه هایش حمایت می کرده است. علاوه بر این، بسیاری از رهبران حماس در حومه جنوبی بیروت، پایگاه حزب الله، زندگی می کنند. حزب الله با انجام این کار همواره حلقه ارتباطی مهم جنبش فلسطین و تهران بوده است.

اما پس از شروع جنگ در سوریه، حماس از گروه های مخالف حمایت کرد در حالی که حزب الله جنگجویان خود را برای دفاع از رژیم اسد فرستاد و بدین ترتیب همکاری آنها به پایین ترین سطح خود رسید. به گفته مارین الکوس، هرجند آنها ارتباطات حداقلی را در خفا حفظ کردند، اما دو طرف انتقادات زیادی را در ملاء عام رد و بدل کردند. به عنوان مثال، اعضای شورای قانونگذاری حماس تاکید کردند که حمایت نظامی حزب الله از رژیم اسد ربطی به مقاومت ندارد. حزب الله به نوبه خود جنبش فلسطین را به خیانت به آرمان مقاومت به اسرائیل و نزدیک شدن بیش از حد به اخوان المسلمین مصر متهم کرد.

اما در این مورد نیز، روابط در نیمه اول سال ۲۰۱۷ بهبود یافت. پیش از این در ماه مه ۲۰۱۵، محمد ضیف، فرمانده کل گردان های القسام، نامه ای به حسن نصرالله، دبیرکل حزب الله لبنان، ارسال کرده و خواستار پیوستن نیروهای آن به مبارزه حماس علیه اسرائیل شده بود، که نشان دهنده تمایل آشکار و روشن رهبران نظامی حماس برای احیای روابط با ایران و حزب الله بود. سپس دیدارهای دوجانبه بین رهبران اصلی از سر گرفته شد، مانند نشست ۳۱ اکتبر ۲۰۱۷ که در بیروت حسن نصرالله و معاون رئیس دفتر سیاسی حماس صلاح العاروری را گرد هم آورد. روز بعد، اسماعیل هنیه در دومین کنفرانس جهانی حمایت از مقاومت که در بیروت برگزار شد، شرکت کرد. بیش از صد نفر از ۸۰ کشور جهان از جمله نصرالله و نعیم قاسم شماره دو حماس در این مراسم شرکت کردند.

از سال ۲۰۱۷، حزب الله به تدریج به حماس اجازه داد تا حضور سیاسی، نظامی و امنیتی خود را در لبنان گسترش دهد. پس از بحران خلیج فارس در آن سال بین قطر، یکی از حامیان اصلی جنبش فلسطین، و عربستان سعودی ، العاروری به بیروت پناه برد. دوحه دیگر قادر به پذیرش رهبران حماسی نبود که هنوز فعالیت داشتند، زیرا قطر بیش از حد مشغول انکار اتهام تامین مالی تروریسم به خود بود.

سفر هنیه به بیروت در سپتامبر ۲۰۲۰ نشان دهنده تغییر ماهیت حضور حماس در صحنه لبنان است. رئیس دفتر سیاسی در آنجا با نصرالله ملاقات کرد و بسیاری از اعضای حماس به طور آشکار و گسترده در اردوگاه عین الحلوه مستقر شدند. سفر هنیه نیز اندکی پس از امضای توافقنامه عادی سازی بین امارات متحده عربی و اسرائیل در ۱۳ آگوست ۲۰۲۰ انجام شد که به آن اهمیت سیاسی بی چون و چرائی داد و نشان دهنده تمایل «مقاومت محور» برای بازیابی وحدت خود بود. علاوه بر این، محمد السنوار، یکی از اعضای ستاد گردان های القسام، وجود اتاق عملیات مشترک بین جنبش خود و شریک لبنانی را فاش کرد(۲) که از حماس طی نبرد «شمشیر اورشلیم» در ماه مه ۲۰۲۱ حمایت کرد. افسران حزب الله و سپاه پاسداران ایران رهبری این اتاق مستقر در لبنان را بر عهده داشتند. دلیل دیگر این حضور نظامی و امنیتی حماس در لبنان، انفجار انبار تسلیحات جنبش فلسطینی در اردوگاه برج الشمالی در نزدیکی صور در ۱۲ دسامبر ۲۰۲۱ است که منجر به کشته شدن حمزه شاهین ، یکی از رهبران جنبش شد.

از نظر سیاسی، این حماس بود که برای آشتی سیاسی با حزب الله در لبنان تلاش کرد (۳).به گفته روزنامه‌نگار صهیب جوهر، متخصص جنبش‌های اسلام‌گرا، حماس سپس موفق شد نزدیک‌ترین جناح به خود را در مرکز تصمیم‌گیری آنها قرار دهد و اعضای آن نیز از میان کارمندان جنبش فلسطین باشند.

شکست های قاطع، از حلب تا قاهره
احیای روابط با حزب الله و ایران راه را برای آشتی بین حماس و رژیم سوریه باز کرد. به نوبه خود، حماس به تدریج تمایل خود را برای «بازگشت» به سوریه به ویژه پس از انتخابات داخلی ۲۰۱۷ نشان داد. این تمایل پس از حمله اسرائیل به غزه در سال ۲۰۱۴ برجسته تر شد. به گفته ابوفخر، بصورتی متناقض جریانی که خواستار بی طرفی جنبش در چارچوب قیام سوریه بود، ما را بر آن داشت از حمایت ایران و سوریه تشکر کنیم. سلاح های ارسالی ایران به سوریه با عبور از سودان و مصر به دست حماس می رسید.

یک روزنامه نگار فلسطینی در بیروت که نمی خواهد هویت خود را فاش کند، می گوید که موضوع آشتی با دمشق پس از پیروزی رژیم در نبرد حلب در تابستان ۲۰۱۶ در محافل حماس مورد توجه قرار گرفت. در آن زمان مشخص بود که مخالفان قادر به سرنگونی رژیم نیستند. در واقع، شرط بندی حماس برروی به قدرت رسیدن اخوان المسلمین در سوریه، به ویژه پس از سرنگونی دولت آنها در مصر، در حال تبدیل شدن به توهم بود.

از این پس، دیگر تنها شاخه های نظامی و امنیتی حماس نبود که خواهان احیای روابط با رژیم سوریه بود. حتي اسماعيل هنيه نيز پس از انتخاب به عنوان رئيس دفتر سياسي، لحن خود را در اين مورد تغيير داد و به سوريه و ايران نزديك شد. او حتی در سال ۲۰۱۸ مدعی شد که اظهارات منتسب به وی در مورد حمایت از انقلاب سوریه دقیق نیست و حماس هرگز با رژیم سوریه درگیر نبوده است.

اما چرا این قدر طول کشید تا آشتی انجام شود ؟ آیا این تأخیر صرفاً به دلیل ملاحظات رژیم سوریه بود یا منافع همه طرف‌های درگیر در این آشتی هنوز به اندازه کافی روشن نبوده است ؟

باورش سخت است که خلق و خوی دمشق بود که کار را به تاخیر انداخت. زیرا در موازنه قوای کنونی، رژیم اسد نمی تواند به هیچ خواستی از ایران نه بگوید، بویژه وقتی تهران آنرا نفعی حیاتی برای خود بداند. با این وجود، شرایط پذیرایی از نماینده حماس، خلیل الحیه، در دمشق و دیدار وی با اسد در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۲، بیش از آنکه بیانگر ملاحظات رئیس جمهور سوریه در مورد حماس باشد، نشانگر تمایل اسد برای نمایاندن وزن کشورش در «محور مقاومت» است.

الزام های بشار اسد
دمشق پیش شرط هایی برای احیای روابط خود با حماس مطرح کرده است. روزنامه سعودی الشرق الاوسط اشاره می کند که از جمله این شرایط برکناری برخی از رهبران جنبش مانند خالد مشعل است که پا گذاشتن در خاک سوریه برای آنها ممنوع شده.(۴). بر اساس مقاله ای مورخ ۱۰ اکتبر ۲۰۲۲، در روزنامه سوری الوطن نزدیک به رژیم ، حکومت سوریه بین جناح «مقاوم» جنبش و آنچه که با «اخوان» همسو است تمایز قائل می شود. رسانه های سوریه نیز از سوی دیگر اخبار آشتی را زیاد منتشر نکردند. الوطن همچنین در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۲ - یک روز قبل از نشست آشتی - فاش کرد که الحیه به عنوان رهبر هیئت حماس انتخاب شده است و بدین ترتیب به وضوح تمایل رژیم برای نشان دادن این امر را منعکس کرد که این دمشق است که چه از نظر ماهیت و چه در شکل، این نزدیکی را رهبری می کند.

بر اساس منابع روزنامه نگاری متعددی که با آنها برخورد کردیم، دمشق همچنین از حماس خواست که از موضع قبلی خود در مورد جنگ در سوریه عذرخواهی کند، که جنبش «قاطعانه آن را رد کرد». در عوض، حماس در ۱۵ سپتامبر ۲۰۲۲ بیانیه ای صادر کرد و مدعی احیای روابط با دمشق و تاکید بر «تلاش های خود برای ایجاد و توسعه روابط قوی با سوریه» شد. این تصمیم قبلاً توسط الحیه در ۲۲ ژوئن ۲۰۲۲ در ستون های روزنامه لبنانی الاخبار معروف به نزدیکی به حزب الله اعلام شده بود. برای جنبش فلسطین، الویت با «خدمت به امت و اهداف عادلانه آن و در درجه اول آرمان فلسطین، به ویژه با توجه به تحولات سریع منطقه ای و بین المللی» است. بیانیه حماس همچنین بمباران اسرائیل در سوریه را محکوم کرد.

برای بسیاری از تحلیلگران، این آشتی بیشتر مرهون تمایل ایران برای بازسازی «محور مقاومت» به منظور پاسخ به عادی‌سازی‌هایی است که در سال ۲۰۲۲ بین اسرائیل و چهار کشور عربی و اخیراً با ترکیه رخ داد. باسم نعیم در این باره گفت: «از آنجایی که برخی از کشورهای عربی عادی سازی روابط خود با اسرائیل را انتخاب کرده اند، منطقی است که حماس در کنار کسانی باشد که مقاومت در برابر دشمن صهیونیستی را انتخاب می کنند»(۵). با این حال، همانطور که دیدیم، تلاش‌های ایران و حزب‌الله برای آشتی دادن دو طرف مدت‌ها قبل از این موج عادی‌سازی آغاز شده بود. ابوفخر می‌گوید: «فقط دلیل‌ها اکنون پخته تر» شده‌اند. به گفته روزنامه نگار ناشناس فلسطینی، آنچه مسلم این است که این تصمیم منعکس کننده همگرایی منافع همه طرف های درگیر... از جمله روسیه است. حماس نیز اخیرا از کمک های مالی مسکو بهره مند شده است.

دوری از استانبول، و حتی بیشتر از دوحه
محمد کاواس، یکی از همکاران سایت لبنانی Assas Media گزارش می دهد که:

ترکیه به دنبال برقراری مجدد اصل صفر مشکل با همسایگان خود است، زیرا آشتی کشورهای خلیج [که در شهر العلا عربستان در ۴ ژانویه ۲۰۲۱ انجام شد] واقعیت جدیدی را بر قطر در مورد روابط با همسایگان خلیج فارس و محافل عربی و بین المللی تحمیل کرده است. در واقع حماس حمایت قطر و ترکیه را از دست داده است(۶).

نزدیکی جدید میان ترکیه و اسرائیل در واقع باعث شده است تا حضور حماس در خاک خود را کاهش دهد که منجر به اخراج ده شبه نظامی این جنبش از ترکیه شده است.

با این حال، ابوفخر بر نسبی بودن اهمیت این داده های جدید برای دوحه تاکید دارد:

آشتی بین دمشق و حماس، حماس را در شرایط بدی با قطر قرار نداد. دوحه می داند که جنبش فلسطین موظف به عادی سازی روابط خود با اسد است و قطری ها با ایرانی هایی که آنها نیز خواهان این آشتی هستند، مشکلی ندارند.

همانطور که چارلز لستر در شبکه الجزیره گفت: «جالب ترین پویایی در این آشتی، رابطه بین حماس و قطر است که مصمم ترین کشور در منطقه برای ادامه مقاومت در برابر هرگونه عادی سازی با رژیم اسد است». از نظر لستر، «زمان نشان خواهد داد که آیا دوحه می‌تواند این دو موضع متناقض، یعنی نزدیکی به حماس و عادی‌سازی روابط حماس با رژیم اسد که قطر همچنان به شدت با آن مخالف است، را یا هم آشتی دهد یا خیر». رسانه های قطری نیز با این موضوع برخورد انتقادی کرده اند. خلیل الحیه در کنفرانس مطبوعاتی پس از دیدار با اسد گفت: «حماس تصمیم خود برای بازگشت به دمشق را گرفت، اما به کشورهایی که با آنها روابط دارد اطلاع داد» و منکر هرگونه اعتراضی از سوی آنها از جمله قطر و ترکیه شد. با این حال، همان الحیه در ۲۳ اکتبر بیانیه ای صادر کرد که نشان داد دوحه از احیای روابط بین حماس و اسد استقبال نمی کند..

وضعیت سخت امنیتی
با این حال، آنچه مسلم است این است که حماس تصمیم به آشتی با اسد را در درجه اول با در نظر گرفتن منافع خود، قبل از منافع هر یک از طرف های منطقه ای که از آن حمایت می کنند، گرفته است. به عبارت دیگر، جنبش دریافت که با اینکار کمتر از آنچه از دست می دهد به دست می آورد. کَرَم چهار، تحلیلگر سوری معتقد است که « انزوای سیاسی حماس در منطقه باعث می شود که در محدوده نفوذ ایران باقی بماند». الحیه تاکید می کند که این تصمیم به اتفاق آرا در داخل دفتر سیاسی گرفته شده که ثابت می کند این انتخاب بیش از هر چیز یک ضرورت بوده است.

کَرَم چهار توضیح می دهد که:

حماس با فشار ایران روابط خود را با سوریه عادی کرد. تهران برای ادامه حمایت از جنبش خواستار این آشتی شد. اکنون که این کار انجام شده است، حمایت ایران از حماس افزایش خواهد یافت.

لستر همچنین یادآوری می کند که «حماس با مقاومتش در برابر اسرائیل تعریف می شود. برای حفظ این امر، او نه تنها به حمایت استراتژیک ایران، بلکه به حمایت سوریه نیز نیاز دارد». در واقع بازگشت حماس به زیر بال «محور مقاومت» نه تنها به دلایل سیاسی، بلکه به دلایل نظامی و امنیتی است. ابوفخر یادآوری می کند که «دو جنگ اخیر در غزه ثابت کرده است که سلاح های مقاومت فلسطین باید تکامل یابد». با این حال، این پیشرفت تنها می تواند مدیون ایران باشد. در مورد سوریه، این کشور نقش مهمی را به عنوان یک کشور ترانزیتی برای ارسال سلاح به حماس و همچنین به عنوان کشور میزبان برای اردوگاه های آموزشی آن ایفا کرده است.

حضور حماس در سوریه مانند قبل از قیام نخواهد بود. درست است، الحیه دیدارش با اسد را «گرم» خواند - که انتقادات گسترده ای را در محافل نزدیک به او به دنبال داشت - اما بعید است که جنبش بتواند جایگاه سابق خود در سوریه را بازیابد. یکی از اعضای این جنبش به وب سایت بریتانیایی میدل ایست آی(Middle East Eye) گفت:

سوریه دیگر مانند گذشته نیست و وضعیت امنیتی آن امروز دشوار است. رهبری جنبش به آن باز نمی گردد. احیای روابط یک تصمیم سیاسی و لجستیکی برای تقویت اتحادها در منطقه است(۷).

Des sources syriennes ont déclaré pour leur part au journal libanais Al-Akhbar que « le retour de la représentation du mouvement et d’une partie de son activité à Damas nécessite plus de temps, au vu des complications qui ont affecté les relations entre les deux parties »1.

منابع سوری به روزنامه لبنانی الاخبار گفتند که «بازگشت نمایندگی جنبش و بخشی از فعالیت آن به دمشق، با توجه به پیچیدگی هایی که روابط بین دو بخش را تحت تاثیر قرار داده است، نیازمند زمان بیشتری است».(۸) برای ابوفخر، دو طرف در حال حاضر در مرحله آزمایش هستند. به گفته وی، نماینده دائم حماس در دمشق علی برکه خواهد بود که همین سمت را در لبنان داشت و به عسامه حمدان، مدیر روابط خارجی جنبش کمک می کند. روزنامه نگار فلسطینی در بیروت در عوض بر این اعتقاد است که بازگشت حماس به دمشق زیر نظر حزب الله و سپاه پاسداران ایران صورت می گیرد.

سوریه نتوانسته است از سرمایه روابط عربی خود برای بازگشت به اتحادیه کشورهای عربی استفاده کند. بنابراین آشتی با حماس نوعی بهای لازم برای نزدیکی ای است که به دمشق اجازه می دهد وجهه خود را به عنوان یک کشور عربی که از آرمان فلسطین حمایت کند، احیا کند. اما ذینفع اصلی این آشتی بدون شک ایران است که به این ترتیب حلقه گمشده ای در زنجیره اتحاد خود در خاورمیانه پیدا می کند. او به این ترتیب منطق «محور مقاومت» در برابر اسرائیل را به روز می کند، آن هم در شرایطی که این رژیم با چالش های زیادی چه در عرصه داخلی و چه در صحنه بین المللی مواجه است.

۱- « Iranian support vital for Hamas after ties restored with Syria », Al Jazeera English, 25 septembre 2022.

۲- Al Jazira, 28 mai 2022.

۳- آشتی بین دو گروه در سپتامبر ۲۰۲۰ در جریان سفر اسماعیل هنیه به بیروت انجام شد و وی توانست دیداری بین رهبران دو حزب حسن نصرالله و عظام ایوبی ترتیب دهد.

۴- « Le Hamas annonce depuis Damas « tourner la page du passé » », Al-Charq Al-Awsat, 20 octobre 2022.

۵- « Iranian support vital for Hamas after ties restored with Syria », ibid.

۶- « Téhéran - Beyrouth. Le choix iranien du Hamas est-il définitif ? », Assas Media, 25 octobre 2022.

۷- « Hamas decision to restore ties with Syrian government sparks controversy », Middle East Eye, 18 septembre 2022.

۸- « Une nouvelle ère qui commence. La Résistance est la première à en profiter », Al-Akhbar, 20 octobre 2022.

إيلي القصيفي
روزنامه نگار لبنانی

ترجمه‌ها: français عربي فارسى
إيلي القصيفي > 5 دسامبر 2022
ژئوپلتیک حزب الله Hamas ایران فلسطین بهار عربی سوریه
ترجمه از فرانسه شروین احمدی